نقد و بررسی شاخصه‌های روایات تقیه‌ای در تفسیر

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسندگان

1 دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فردوسی مشهد

2 کارشناس ارشد تفسیر و علوم قرآن، جامعة المصطفی العالمیه، قم

چکیده

از تقیه به‌عنوان یکی از اسباب صدور حدیث یاد می‌شود. شناخت روایاتی که در شرایط خاص تقیه صادر شده‌اند، نیازمند بررسی دقیق است؛ چراکه معصومu در این شرایط به بیان حکم واقعی و نظر صحیح خود نپرداخته است. وجود چنین روایاتی در حوزه تفسیر مورد اختلاف است. معتقدان به وجود تقیه در روایات تفسیری، شاخصه‌هایی برای این دسته از روایات تعیین کرده‌اند. در این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی و استناد به منابع روایی، در پی پاسخ به این پرسش هستیم که چه شاخصه‌هایی برای روایات تقیه‌ای در تفسیر ارائه شده است؟ و آیا ادعای تقیه‌ای بودن این روایات صحیح است؟ در این بررسی، مخالفت با مبانی کلامی و اعتقادی شیعه، موافقت با مذهب عامه، شهرت در میان عامه و مخالفت با سیاق آیات، به‌عنوان 4 شاخصه روایات تقیه‌ای تفسیری مطرح شده است. با نقد و بررسی این دسته از روایات، ضعف ادعای تقیه‌ای بودن آن‌ها به دلایلی چون نداشتن مهم‌ترین ویژگی‌های صدور روایت تقیه‌ای، تصریح بر جعلی بودن آن‌ها، راهیابی اسرائیلیات در این دسته از روایات و تضاد برخی از این روایات با آیات قرآن روشن گردید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Criticism and Analysis of the Characteristics of Taqiyyah (Dissimulation) Narrations in Interpretation

نویسندگان [English]

  • Marzieh Esrafili 1
  • Hamidreza Rahimi 2
1 PhD in Teaching Islamic Studies, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad,
2 MA of Qur'an Interpretation & Sciences, Al-Mustafa International University, Qom
چکیده [English]

Taqiyyah (Dissimulation) is mentioned as one of the reasons for issuing narration. Recognizing the narrations that were issued in special conditions of taqiyyah requires accurate examination; Because the innocent person(as) did not express his true sentence and correct opinion in this situation. The existence of such narrations is disputed in the field of interpretation. Those who believe in the existence of taqiyyah in interpretive narrations have determined characteristics for this category of narrations. In this article, using descriptive-analytical method and referring to the narrative sources, we are looking for an answer to this question, what are the characteristics of taqiyyah narrations presented in the interpretation? And is it true to claim that these narrations are taqiyyah? In this study, disagreement with the theological and religious foundations of Shia, agreement with the popular religion, popularity among the public, and disagreement with the context of the verses, have been proposed as four characteristics of Taqiyyah narrations. By criticizing and examining this category of narrations, the weakness of the claim that they are taqiyyah for reasons such as not having the most important characteristics of issuing a taqiyyah narration, stating that they are fake, Finding the way of the Isra'iliyyat in this category of narrations and the contradiction of some of these narrations with the verses of the Qur'an was clarified.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Taqiyyah
  • Taqiyyah narrations
  • Interpretive narrations
  • Isra'iliyyat
  • Reasons of issuing narrations
  1. قرآن کریم، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای.
  2. کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید)، ترجمه فاضل‌خان همدانی، ویلیام گِلِن و هِنری مَرتِن، تهران، اساطیر، 1380 ش.
  3. ابن‌تیمیه حرّانی، تقی‌الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام، منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة و القدریه، تحقیق محمد رشاد سالم، بیروت، مؤسسة قرطبه، 1406 ق.
  4. ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق مهدی عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422 ق.
  5. ابن‌کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419 ق.
  6. ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دار الفکر، 1420 ق.
  7. ابوزید ثعالبی مالکی، عبدالرحمن بن محمد بن مخلوف،تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، تحقیق عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار احیاء التراث العربی ـ مٶسسة التاریخ العربی، 1418 ق.
  8. ابوشهبه، محمد بن محمد، الاسرائیلیات و الموضوعات فی کتب التفسیر، قاهره، مکتبه السنه، بی‌تا.
  9. اکبری، ندا، سیدمحمد مرتضوی و ایوب اکرمی، «شاخصه‌های شناخت روایات تقیه سیاسی»، دوفصلنامه علوم قرآن و حدیث (مطالعات اسلامی سابق)، سال پنجاه و یکم، شماره 2 (پیاپی 103)، پاییز و زمستان 1398 ش.
  10. انصاری، مرتضی بن محمدامین، التقیه، قم، قائم آل‌محمد، بی‌تا.
  11. انصاری قرطبی، ابوعبداللّٰه محمد بن احمد بن ابی‌بکر، الجامع لاحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1364 ش.
  12. بیضاوی، عبداللّٰه بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418 ق.
  13. تهرانی، علی، تقیه در اسلام، مشهد، فیروزیان، 1396 ق.
  14. ثعلبی، ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، تحقیق ابومحمد بن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422 ق.
  15. جوادی آملی، عبداللّٰه، ادب توحیدی انبیاء در قرآن، قم، اسراء، 1390 ش.
  16. جوادی آملی، عبداللّٰه، تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم، قم، اسراء، 1398 ش.
  17. حسینی آلوسی بغدادی، شهاب‌الدین سیدمحمود بن عبداللّٰه، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415 ق.
  18. حسینی بحرانی، سیدهاشم بن سلیمان، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، مؤسسة البعثه، 1415 ق.
  19. حسینی واسطی زبیدی، محب‌الدین ابوفیض سیدمحمدمرتضی بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414 ق.
  20. حقی بُروسَوی، اسماعیل بن مصطفی، تفسیر روح البیان، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
  21. حمیری، ابوالعباس عبداللّٰه بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مٶسسة آل البیتŒ لاحیاء التراث، 1413 ق.
  22. خامه‌گر، محمد، «آسیب‌شناسی روایات تفسیری (با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی)»، دوفصلنامه آموزه‌های قرآنی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، سال هشتم، شماره 14، پاییز و زمستان 1390 ش.
  23. خزایی، مهدی، «وهب بن منبه و تاریخنگاری اسلامی»، دوفصلنامه فروغ وحدت سابق (مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی)، سال اول، شماره 1، پاییز 1384 ش.
  24. دیاری، محمدتقی، پژوهشی در باب اسرائیلیات در تفاسیر قرآن، تهران، سهروردی، 1383 ش.
  25. ذهبی، محمدحسین، الاسرائیلیات فی التفسیر و الحدیث، قاهره، مکتبة وهبه، بی‌تا. (الف)
  26. ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا. (ب)
  27. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار القلم، 1412 ق.
  28. رستم‌نژاد، مهدی، «کارکردهای تطبیق در احادیث تفسیری»، فصلنامه علوم حدیث، سال هفدهم، شماره 2 (پیاپی 64)، تابستان 1391 ش.
  29. زمخشری، جاراللّٰه ابوالقاسم محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تصحیح مصطفی حسین احمد، چاپ سوم، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407 ق.
  30. سلیمانی، داود، فقه الحدیث و نقد الحدیث (روش‌شناسی نقد و فهم سنت)، تهران، فرهنگ و دانش، 1385 ش.
  31. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه آیةاللّٰه مرعشی نجفی، 1404 ق.
  32. شمس‌الائمه سرخسی حنفی، ابوبکر محمد بن احمد بن ابی‌سهل، المبسوط، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
  33. صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، اعتقادات الامامیه، چاپ دوم، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1414 ق.
  34. صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، الخصال، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1362 ش.
  35. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1390 ق.
  36. طبرسی، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق محمدجواد بلاغی، چاپ سوم، تهران، ناصرخسرو، 1372 ش.
  37. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، 1412 ق.
  38. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  39. عمیدی، سیدثامر هاشم، التقیة فی الفکر الاسلامی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  40. عیاشی، ابونصر محمد بن مسعود بن عیاش سَلَمی سمرقندی، تفسیر العیاشی، تحقیق سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه، 1380 ق.
  41. فخرالدین رازی، ابوعبداللّٰه محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، چاپ سوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420 ق.
  42. فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه‌مرتضی، تفسیر الصافی، تصحیح حسین اعلمی، چاپ دوم، تهران، مکتبة الصدر، 1415 ق.
  43. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق سیدطیب موسوی جزایری، چاپ سوم، قم، دار الکتاب، 1363 ش.
  44. قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تحقیق حسین درگاهی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368 ش.
  45. کاردان‌پور، محمدحسن، «معیارهای شناخت احادیث تقیه‌آمیز»، فصلنامه علوم حدیث، سال شانزدهم، شماره‌های 1ـ2 (پیاپی 59ـ60)، بهار و تابستان 1390 ش.
  46. ماوردی بصری، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب، النکت و العیون، تعلیق سید بن عبدالمقصود بن عبدالرحیم، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی‌تا.
  47. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی،بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهارŒ، چاپ دوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403 ق.
  48. مفید، محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413 ق.
  49. مقری فیومی، احمد بن محمد بن علی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، چاپ دوم، قم، دار الهجره، 1414 ق.
  50. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمٶمنین‰ (شرح تازه و جامعی بر نهج‌البلاغه)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1387 ش.
  51. نمله، عبدالکریم بن علی بن محمد،المهذّب فی علم اصول الفقه المقارن، ریاض، مکتبة الرشد، 1420 ق.