راهکارهای برون‌رفت از چالش تعارض اخبار فقهی با بهره از اهداف تشریع احکام

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری رشته علوم قرآنی و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

بی‌تردید، شارع حکیم از تبیین آموزه‌های اسلامی، اهدافی را در نظر داشته است که می‌توان آن‌ها را مقاصد تشریع اسلامی دانست. اما در بخش سترگی از احادیثِ بیانگر این آموزه‌ها، اختلافاتی به چشم می‌خورد که سبب ایجاد تعارض میان اخبار می‌گردد. بهره از مقاصد شریعت در قامت سنجه‌ای برای برون‌رفت از چالش پیش‌گفته مورد توجه چندانی نبوده است. این جستار با روش اکتشافی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای در پی تبیین نقش‌آفرین بودنِ بهره از مؤلفۀ «اهداف شریعت» برای رفع تعارض اخبار است. برای دست یافتن به این هدف، پس از تبیین مفهومی این مؤلفه و اثبات روا بودن بهره‌گیری از آن در قامت یکی از مرجحات، مواردی معرفی شده‌اند که در آن‌ها با فهم اهداف شریعت، راهکاری برای رفع تعارض مستقر اخبار ارائه شده است. برخی از مهم‌ترین این موارد عبارت‌اند از: توجه به شرایط زمانی و مکانی، انحصاری نبودن اهداف، توجه به اهداف اخلاقی در فقه، توجه به جنبه اغلبی بودن برخی احکام خاص، و حفظ کرامت و ارزش‌مندی‌های انسان. دستاورد پژوهش آن است که با فهم دقیق اهداف عام تشریع و نیز اهداف خاص از تشریع خانواده‌ای از احکام، می‌توان بخشی از چالش تعارض پیش‌گفته را حل نمود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Strategies for Resolving the Challenge of Conflicting Jurisprudential Reports through the Objectives of Islamic Legislation

نویسنده [English]

  • Alborz Mohaqeq Garfami
Corresponding Author: PhD student in Quranic and Hadith Sciences, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Indeed, the All-Wise Lawgiver (shāriʿ) has pursued specific goals in articulating Islamic teachings, which can be identified as the objectives of Islamic legislation (maqāṣid al-sharīʿah). However, a significant portion of the Traditions, conveying these teachings exhibit discrepancies, leading to contradictions among the narrations. The utilization of the objectives of Islamic legislation as a standard to resolve this aforementioned challenge has not received sufficient attention. Employing an exploratory-analytical method and relying on library-based sources, this study seeks to elucidate the effectiveness of utilizing the “objectives of the Islamic legislation” as a decisive factor in removing contradictions among narrations. To achieve this, following the conceptual clarification of this component and establishing the permissibility of its use as a preferential factor (murajjiḥ), specific instances are introduced where a strategy for resolving established contradictions has been provided through an understanding of the objectives of the legislation. Some of the most significant of these cases include: attention to temporal and spatial conditions, the non-exclusivity of the objectives, consideration of moral goals in jurisprudence, attention to the predominant nature of certain specific rulings, and the preservation of human dignity and values. The research outcome is that a precise understanding of both the general objectives of legislation and the specific objectives underlying the enactment of a family of rulings can resolve a portion of the challenge posed by such contradictions.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hadith
  • Resolving Contradiction
  • Juristic Inference
  • Objective of Islamic Legislation
  1. قرآن مجید.
  2. ابن‌ابی‌جمهور احسایی، محمد بن زین‌الدین. (1405ق). عوالی اللئالی العزیزیه، قم: دار سید الشهداء.
  3. ابن‌ادریس، محمد بن احمد. (1387ش). موسوعة ابن ادریس الحلّی. قم: دلیل ما.
  4. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1362ش). الخصال. قم: جامعه مدرسین.
  5. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1378ق). عیون أخبار الرضا(ع). تهران: نشر جهان.
  6. ابن‌بابویه، محمد بن على. (1413ق). من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
  7. ابن‌حمزه، محمد بن علی. (1403ق). الوسیلة إلی نیل الفضیله. قم: کتابخانه آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی.
  8. ابن‌درید، محمد بن حسن. (1988م). جمهرة اللغه. بیروت: دار العلم للملایین.
  9. ابن‌عاشور، محمد طاهر. (1427ق). مقاصد الشریعة الاسلامیه. تونس: دار سُخنون للنشر و التوزیع.
  10. ابن‌فارس، احمد. (1404ق). معجم مقاییس اللغه. قم: مکتب الإعلام الإسلامی.
  11. اراکی، محمدعلی. (1413ق). رسالتان فی الإرث و نفقة الزوجه. قم: بی‌نا.
  12. ازهری، محمد بن احمد. (1421ق). تهذیب اللغه. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  13. انصاری، مرتضی. (1416ق). فرائد الأصول. قم: دار الفکر.
  14. ایازی، سید محمدعلی. (1400ش). کرامت انسانی به‌مثابه قاعده‌ای فقهی. تهران: سرایی.
  15. بحرانی، یوسف. (1363ش). الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهره. قم: اسلامی.
  16. جناتی، محمدابراهیم. (1385ش). فقه و زمان. قم: مؤسسه فرهنگی احیاءگران اندیشه دینی.
  17. حر عاملى، محمد بن حسن. (1409ق). وسائل الشیعه. قم: آل البیت(ع).
  18. حلبی، تقی بن نجم. (بی‌تا). الکافی فی الفقه. اصفهان: کتابخانه عمومی امیرالمؤمنین علی(ع).
  19. خامنه‌ای، سید علی. (1396ش). بیان قرآن (تفسیر سوره برائت). تهران: انقلاب اسلامی.
  20. خندان، علی‌اصغر. (1399ش). مغالطات. قم: بوستان کتاب.
  21. خویی، سید ابوالقاسم. (1417ق). محاضرات فی أصول الفقه، (تقریر محمداسحاق فیاض). قم: دار الهادی.
  22. ربانی، محمدحسن. (1401ش). اصول نقد الحدیث. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
  23. روحانی، سید محمدصادق. (1429ق). فقه الصادق(ع). قم: منشورات الاجتهاد.
  24. زحیلی، وهبه. (بی‌تا). الفقه الإسلامی و أدلتها. بیروت: دار الفکر.
  25. سبحانی، جعفر. (1383ش). أصول الفقه المقارن فیما لا نص فیه. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
  26. سبحانی، جعفر. (1429ق). رسائل فقهیه. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
  27. سند، محمد. (1429ق). سند العروة الوثقی (النکاح). قم: باقیات.
  28. سیفی، علی‌اکبر. (1415ق). دلیل تحریر الوسیله (کتاب الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر). قم: اسلامی.
  29. شبیری زنجانی، سید موسی. (بی‌تا). کتاب الصوم. قم: دفتر مؤلف.
  30. شریف رضی، محمد بن علی. (1412ق). نهج البلاغه. قم: هجرت.
  31. شمس‌الدین، محمدمهدی. (1418ق). الاحتکار فی الشریعة الإسلامیه. بیروت: المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر.
  32. شوشتری، مهدی. (1395ش). مقاصد شریعت از منظر فقه امامیه. قم: دار الفکر.
  33. شهید اول، محمد بن مکی. (بی‌تا). القواعد و الفوائد فی الفقه و الأصول و العربیه. قم: کتابفروشی مفید.
  34. شهید اول، محمد بن مکی. (1430ق). موسوعة الشهید الأول. قم: مرکز علوم و فرهنگ اسلامی.
  35. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی. (1413ق). مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیه.
  36. صادقی تهرانی، محمد. (1406ق). الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنة. قم: فرهنگ اسلامی.
  37. صرامی، سیف‌الله. (1385ش). حق، حکم و تکلیف. قم: بوستان کتاب.
  38. صنقور، محمد. (1428ق). المعجم الأصولی. قم: منشورات الطیار.
  39. طباطبایی حکیم، سید محمدسعید. (1417ق). مصباح المنهاج (الطهارة). بیروت: مؤسسة المنار.
  40. طباطبایی، سید محمدحسین. (1390ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی.
  41. طوسی، محمد بن حسن. (1400ق). النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی. بیروت: دار الکتاب العربی.
  42. طوسی، محمد بن حسن. (1407ق). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
  43. عبدالسمیع، أسامة السید. (1427ق). الاحتکار فی میزان الشریعة الإسلامیه. اسکندریه: دار الجامعة الجدیدة.
  44. عسکری، حسن بن عبدالله. (1400ق). الفروق فی اللغه. بیروت: دار الآفاق الجدیدة.
  45. علامه حلی، حسن بن یوسف. (1438ق). تذکرة الفقهاء. بیروت: مؤسسة آل البیت(ع).
  46. علوانی، طه جابر. (1388ش). مقاصد الشریعه، (ترجمه ابوالقاسم حسینی (ژرفا)). تهران: پژوهشگاه فرهنگ و‌ اندیشه اسلامی.
  47. علیدوست، ابوالقاسم. (1388ش). فقه و مصلحت. تهران: پژوهشگاه فرهنگ و ‌اندیشه اسلامی.
  48. عمید زنجانی، عباسعلی. (1382ش). آیات الأحکام. تهران: دفتر مطالعات و تحقیقات علوم اسلامی.
  49. فضل‌الله، سید محمدحسین. (1419ق). من وحی القرآن. بیروت: دار الملاک.
  50. قربانی، زین‌العابدین. (1391ش). تفسیر جامع آیات الاحکام. قم: دار الحدیث.
  51. قرضاوی، یوسف. (1392ش). دراسة فی فقه المقاصد الشریعة بین المقاصد الکلیة و النصوص الجزئیة، (ترجمه محمد آزاد شافعی و سید رضا اسعدی). تهران: احسان.
  52. قرضاوی، یوسف. (1999م). مقاصد القرآن. بیروت: دار الشروق.
  53. قرطبی، محمد بن احمد. (1364ش). الجامع لأحکام القرآن. تهران: ناصرخسرو.
  54. کاتوزیان، ناصر. (1395ش). مبانی حقوق عمومی. تهران: میزان.
  55. کاشف‌الغطاء، علی. (1408ق). مصادر الحکم الشرعی و القانون المدنی. نجف: مطبعة الآداب.
  56. مجلسى، محمدباقر. (1403ق). بحار الأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  57. محقق گرفمی، البرز؛ گلمکانی، رامین. (1402ش). پاسخ‌گویی معصومان(ع) به شبهات، با بهره‌گیری از روش کشف مغالطات. مطالعات شبهه‌پژوهی، 1(1)، 96-124.
  58. مصطفوی، حسن. (1430ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
  59. مظاهری، حسین. (1386ش). عوائد القواعد الفقهیه. اصفهان: مؤسسة الزهراء(س).
  60. مغنیه، محمدجواد. (1424ق). التفسیر الکاشف. قم: دار الکتاب الإسلامی.
  61. مکارم شیرازی، ناصر. (1377ش). أنوار الفقاهة. قم: مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع).
  62. منتظری، حسینعلی. (1408ق). دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیه. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  63. موسوی خوانساری، احمد. (1355ش). جامع المدارک فی شرح المختصر النافع. تهران: مکتبة الصدوق.
  64. میرزای قمی، ابوالقاسم. (1430ق). القوانین المحکمة فی الأصول. قم: إحیاء الکتب الإسلامیه.
  65. نجفی، محمدحسن. (1363ش). جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام. تهران: اسلامیه.
  66. نراقی، محمدمهدی. (1408ق). جامع السعادات. بیروت: اعلمی.
  67. یزدی، سید محمدکاظم. (1426ق). التعارض. قم: مدین.