کاربست تطبیقی اعتبارسنجی سندی، متنی، محتوایی و تاریخی در عبارت منسوب به پیامبر(ص): «موتوا قبل أن تموتوا»

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسنده

استاد سطوح عالی حوزه علمیه خراسان، مشهد، ایران

چکیده

عبارت «موتوا قبل أن تموتوا» حدیث مرسلی است که بیشتر نزد عارفان شهرت یافته و مستند آن‌ها در شکل‌گیری مفهوم «مرگ ارادی» گردیده و در ادبیات عرفانی اسلامی دارای جایگاه ویژه‌ای شده است. به‌رغم انتساب این روایت به رسول خدا(ص)، برخی معتقدند ساختۀ صوفیه است. در این پژوهش که با روش تحلیلی و شیوۀ کتابخانه‌ای صورت گرفته، تلاش شده است بر مبنای قواعد فهم و نقد حدیث، صدور یا عدم صدور این عبارت از رسول خدا(ص) روشن گردد. نگارنده ضمن تحلیل محتوا و فهم مراد و تفاسیر از این حدیث، در مقام اثبات این نتیجه است که گرچه کلیت متن روایتِ مورد بحث، پذیرفتنی است و با معارف قرآنی و روایی سازگاری دارد، اما بررسی‌های منبع‌شناسانه، واکاوی‌های محتوایی، تحلیل‌های تاریخی و نیز بروز نشانه‌های تحریف و تصحیف در متن آن، در اعتبار و حتی در حدیث بودن این عبارت تردید جدی ایجاد می‌کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

An Investigation into the Authenticity of the Chain of Transmission (Sanad), Text, Content, and Historical Attribution of the Saying Ascribed to the Prophet(PBUH): "Die before you Die”

نویسنده [English]

  • Seyyed Mohammad Javad Seyyedshobairi
Corresponding Author, Professor of Advanced Studies at the Khorasan Islamic Seminary, Mashhad, Iran
چکیده [English]

The saying “موتوا قبل أن تموتوا” (Die before you Die) is a Mursal Hadith (Tradition with an incomplete chain of narration) which has primarily become famous among Gnostics (ʿUrafā’). It has served as the basis for the formation of the concept of “Voluntary Death” among them and has acquired a distinctive status in Islamic mystical literature. Despite this narration's attribution to the Prophet(PBUH), some scholars contend that it is a Sufi fabrication. This study, conducted using an analytical method and a library-based approach, seeks to elucidate the issuance or non-issuance of this saying from the Messenger of God(PBUH), based on the principles of Hadith comprehension and criticism. While undertaking a content analysis and apprehending the intent and interpretations of this Tradition, the author is positioned to demonstrate the following conclusion: Although the general tenor of the debated Narrations  acceptable and consistent with Qur'anic and narrative teachings, source-critical examinations, content analyses, historical evaluations, and the appearance of signs of distortion (taḥrīf) and textual corruption (taṣḥīf) within its text raise serious doubt regarding the authenticity, and even the very status as a Hadith, of this saying.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Content Validation
  • Mystical Hadith
  • Spiritual Detachment
  • Voluntary Death
  • Indications and Evidence of Hadith’s Issuance
  1. ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین. (1387ش). مجلی مرآة المنجی فی الکلام و الحکمتین والتصوف. مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران: تهران.
  2. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1362ش). الخصال، (ج1، مصحح: علی‌اکبر غفاری). قم: جامعه مدرسین.
  3. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1376ش). الأمالی. تهران: کتابچى‏.‏
  4. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1385ش). علل الشرائع. قم: کتابفروشی داوری.
  5. ابن‌باغندی، محمد بن محمد. (1404ق). مسند عمر بن عبدالعزیز. دمشق: مؤسسة علوم القرآن.
  6. ابن‌حجر، احمد بن علی عسقلانی. (1997م). الإمتاع بالأربعین المتباینة السماع، (ج1، محقق: محمد حسن شافعی). بیروت: دار الکتب العلمیة.
  7. ابن‌حنبل، احمد. (بی‌تا). المسند. بیروت: دار صادر.
  8. ابن‌طاووس، علی بن موسی. (1376ش). محاسبة النفس، (مصحح: شهید ثانی، زین‌الدین بن علی؛ کفعمی، ابراهیم بن علی). نشر مرتضوی: تهران.
  9. ابن‌عربی، محمد بن علی. (1428ق). الفتوحات، (ج4). بیروت: دار صادر.
  10. ابن‌ماجه، محمد بن یزید. (1372ق). سنن ابن ماجه، (ج3، محقق: محمد فؤاد عبدالباقی). بیروت: دار احیاء الکتب العربیة – دارالفکر.
  11. ابن‌میثم، میثم بن علی. (1408ق). اختیار مصباح السالکین، (محقق: محمدهادی امینی). مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامى.
  12. ابن‌ودعان، ابومنصور. (مخطوط الشاملة). الأربعون. بی جا.
  13. ابونعیم، احمد بن عبدالله. (1405ق). حلیة الأولیاء وطبقات الأصفیاء. بیروت: دار الکتاب العربی.
  14. احمدی نورآبادی، مهدی. (1393ش) عرضه حدیث بر قرآن. قم: موسسه دارالحدیث.
  15. انصاری، مرتضی بن محمدامین. (1419ق). فرائد الاصول. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
  16. انصاریان، حسین. (1387ش). حدیث عقل و نفس آدمی در قرآن. قم: دار العرفان.
  17. ایزدپناه، عباس. (1376ش). اثبات صدور حدیث از طریق مضمون‌شناسی و متن. علوم حدیث، شماره 4، تابستان 1376.
  18. آلوسی، سید محمود. (1415ق). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیة.
  19. آملی، حیدر بن علی. (1422ق). تفسیر المحیط الأعظم والبحر الخضم. تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
  20. باقری، حمید. (۱۳۹۸ش). نصیریه و انتقال میراث حدیثی غالیان کوفه به شام، بررسی موردی آثار منسوب به محمد بن سنان. علوم حدیث، 24(91). 125-
  21. بستانی، قاسم. (1386ش). معیارهای شناخت احادیث ساختگی. اهواز: نشر رسش.
  22. بغدادی، اسماعیل‌پاشا. (1951م). هدیة العارفین، أسماء المؤلفین و آثار المصنفین. استانبول: المعارف الجلیلة.
  23. بقلی شیرازی، روزبهان. (1428ق). العرف العاطر فى معرفة الخواطر وغیرها من الجواهر(تقسیم الخواطر)، (تحقیق: احمد فرید المزیدی). قاهره: دار الآفاق العربیة.
  24. بیهقی نیشابوری کیدری، محمد بن حسین. (1375ش). حدائق الحدائق فی شرح نهج البلاغه. قم: بنیاد نهج البلاغه.
  25. ترمذی، محمد بن عیسی. (1403ق). السنن. بیروت: دار الفکر.
  26. ترمذی، حکیم. (1422ق). ختم الاولیاء، (تحقیق عثمان یحیی). بیروت: مهد الآداب الشرقیه.
  27. جوادی آملی، عبدالله. (1377ش). تفسیر موضوعی قرآن مجید، (ج13؛ مراحل اخلاق در قرآن). قم: اسراء.
  28. جوادی آملی، عبدالله. (1377ش). تفسیر موضوعی قرآن مجید، (ج24؛ مبادى اخلاق در قرآن). قم: اسراء.
  29. جوادی آملی، عبدالله. (1385ش). نسیم اندیشه. قم: نشر أسراء.
  30. جوادی آملی، عبدالله. (1386ش). منزلت عقل در هندسه معرفت دینی. قم: نشر أسراء.
  31. چیتیک، ویلیام. (1382ش). درآمدی بر عرفان و تصوف اسلامی، (مترجم: جلیل پروین). تهران: پژوهشکده امام خمینی(ره)و انقلاب اسلامی.
  32. حسن‌زاده آملی، حسن. (1379ش). عیون مسائل النفس و سرح العیون فی شرح العیون. تهران: امیرکبیر.
  33. حقی، اسماعیل بن مصطفی. (بی‌تا). روح البیان. بیروت: دار الفکر.
  34. ختمی لاهوری، عبدالرحمن بن سلیمان. (1374ش). شرح عرفانی غزلهای حافظ، (تصحیح بهاءالدین خرمشاهی). تهران: نشر قطره.
  35. خسروانى، علیرضا. (1390ق). تفسیر خسروى. تهران: انتشارات اسلامیه.
  36. خمینی، سید روح‌الله. (1371ش). شرح چهل حدیث. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  37. خوئى، حبیب‌الله بن محمدهاشم. (1400ق). منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، (مترجم: حسن حسن‌زاده آملى؛ محمدباقر کمره‌اى). تهران: المکتبة الاسلامیة.
  38. رسعنی، عبدالرزاق بن رزق الله. (1429ق). رموز الکنوز فی تفسیر الکتاب العزیز. مکه مکرمه: مکتبة الاسدی.
  39. رفیعی محمدی، ناصر. (1384ش). درسنامه وضع حدیث. قم: مرکز جهانی علوم اسلامی.
  40. رودگر، محمدجواد. (1386ش). مرگ اختیاری. قبسات، 12(46)، 107-
  41. زاهدی‌فر، سیفعلی. (1398ش). اعتبار‌سنجی حدیث «مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا». حدیث‌پژوهی، 11(22)، 223- https://doi.org/10.22052/0.22.223
  42. زرین‌کوب، عبدالحسین. (1364ش). سرّ نی (نقد و شرح تطبیقی و تفسیری مثنوی). تهران: انتشارات علمی.
  43. سبزواری، عبدالاعلی. (1409ق). مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسه اهل بیت(ع).
  44. سبزواری، هادی بن مهدی. (1421ق). شرح نبراس الهُدی فی أحکام الفقه وأسرارها، (مصحح : محسن بیدارفر). قم: نشر بیدار.
  45. سبزواری، هادی بن مهدی. (بی‌تا). شرح أسماء الحسنی. قم: مکتبة بصیرتی.
  46. سنایی، مجدود بن آدم. (1387ش). حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، (مصحح: محمدتقی مدرس رضوی). تهران: دانشگاه تهران.
  47. سید رضى، محمد بن حسین. (1406ق). خصائص الائمة علیهم السلام. مشهد: آستان قدس رضوى‏.
  48. سید رضى، محمد بن حسین. (1414ق). نهج البلاغة، (تصحیح: صبحی صالح). قم: هجرت‏.‏
  49. شاهرودی، عبدالوهاب. (1383ش). ارغنون آسمانی. رشت: کتاب مبین.
  50. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم. (1354ش). مبدأ و معاد، (مصحح: جلال‌الدین آشتیانی). تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران.
  51. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم. (1366ش). تفسیر القرآن الکریم. قم: نشر بیدار.
  52. شیرازی، صدرالدین محمد بن ابراهیم. (1383ش). شرح أصول الکافی. (مصحح: محمد خواجوی). تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى‏.
  53. طوسی، نصیرالدین محمد بن محمد. (1335ش). آغاز و انجام. تهران: دانشگاه تهران.
  54. عبدالوهاب. (1390ش). شرح کلمات أمیر المؤمنین علیه السلام. تهران: میر جلال‌الدین الحسینى الارموى.
  55. عجلونی، اسماعیل بن محمد. (بی‌تا). کشف الخفاء و مزیل الالباس عما اشتهر من الاحادیث على ألسنة الناس. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
  56. غیاثی کرمانی، سید محمدرضا. (1375ش). حکمت عملی. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  57. فتال نیشابورى، محمد بن احمد. (1375ش). روضة الواعظین و بصیرة المتعظین. قم: انتشارات رضى‏.
  58. فضولی بغدادی، محمد بن سلیمان. (بی‌تا). دیوان فارسی، (تصحیح حسیبه مازی اغلو). تهران: کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی.
  59. فلاته، عمر بن حسن عثمان. (1401ق). الوضع فی الحدیث. دمشق: مکتبة الغزالی.
  60. فنارى، محمد بن حمزه. (1374ش). مصباح الأنس، (مصحح: محمد خواجوى). تهران: انتشارات مولى.
  61. فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی. (1380ش). سراج السالکین (منتخب مثنوی معنوی)، (محقق: جویا جهانبخش). تهران: میراث مکتوب.
  62. فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی. (1406ق). الوافی. اصفهان: کتابخانه امام امیر المؤمنین على(ع).
  63. قاسم‌پور، محسن. (1381ش). پژوهشی در جریان‌شناسی تفسیر عرفانی. تهران: مؤسسه فرهنگی هنری ثمین.
  64. قاوقجی طرابلسی، محمد بن خلیل. (1331ق). اللؤلؤ المرصوع، (تصحیح محمد کمال‌الدین). بی‌جا: مطبعة الباروینه.
  65. قمی، علی بن ابراهیم. (1363ش). تفسیر القمی، (مصحح: سید طیب موسوی جزایری). قم: دار الکتاب.
  66. قیصرى، داوود بن محمود. (1375ش). شرح فصوص الحکم، (به کوشش سید جلال‌الدین آشتیانى). تهران: انتشارات علمى و فرهنگى.
  67. کحالة، عمررضا. (1414ق). معجم المؤلفین تراجم مصنفی الکتب العربیة. بیروت: مؤسسة الرسالة.
  68. الکسی، عبد بن حمید (۱۴۰۸ق). منتخب مسند عبد بن حمید (تحقیق: السید صبحی البدری و محمود محمد خلیل الصعیدی). بیروت: مکتبة النهضة العربیة.
  69. کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی،) تصحیح علی‌اکبر غفارى و محمد آخوندى). تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  70. کاشانى، محمد بن مرتضى. (1410ق). تفسیر المعین‏. قم: کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى‏.‏
  71. گوهرین، صادق. (1362ش). فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی. تهران: زوّار.
  72. گیلانی، عبدالرزاق بن محمدهاشم، (مترجم و شارح). (1377ش). مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه (منسوب به امام جعفر صادق(ع). مصحح: رضا مرندی). تهران: نشر پیام حق.
  73. لاهیجی، محمد بن یحیی. (1371ش). مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز. تهران: نشر علم.
  74. لواسانی، سید محمد رضا. (1399ش). تجمیع اخبار اخلاقی در حدیث یا اباذر. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 26(67)، 125-
  75. مازندرانی، محمدصالح بن احمد. (1382ش). شرح الکافی، (مصحح: ابوالحسن شعرانی). تهران: المکتبة الاسلامیة.
  76. مالکی، محمد الأمیر الکبیر. (1409ق). النخبة البهیة فی الأحادیث المکذوبة علی خیر البریة. بیروت: المکتب الإسلامی.
  77. مالکی، محمد امیر کبیر. (بی‌تا). النخبة البهیة فی الأحادیث المکذوبة على خیر البریة. بیروت: المکتب الإسلامی.
  78. محاسبی، حارث. (1391ق). رسالة المسترشدین (تحقیق: عبدالفتاح أبوغدة). بیروت: دار السلام.
  79. مصباح یزدی، محمدتقی. (1394ش). پیش‌نیازهای مدیریت اسلامی. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
  80. مصطفوى، حسن. (1360ش). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  81. مطهری، مرتضی. (1389ش). مجموعه آثار. تهران: صدرا.
  82. معتمدی، مسعود. (1379ش). زندگی در زندگی. همدان: نشر دانشجو.
  83. معرفت، محمدهادی. (1379ش). تفسیر و مفسران، (ترجمه گروه مترجمان). قم: التمهید.
  84. مفید، محمد بن محمد. (1413ق). الأمالی، (تصحیح حسین استاد ولی و علی‌اکبر غفاری). قم: کنگره شیخ مفید.
  85. موسوی، علی‌عباس. (1385ش). فقه‌الحدیث از دیدگاه عرفا، (مترجم: عبدالرضا پورمطلوب). علوم حدیث، شماره 39.
  86. الموصلی، أحمد بن علی. (1412ق) مسند ابی‌یعلی (تحقیق: حسین سلیم أسد). بیروت: دارالمأمون للتراث.
  87. میرزابابا شیرازی، ابوالقاسم بن عبد النبی. (1363ش). مناهج أنوار المعرفة فی شرح مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة، (تحقیق محمدجعفر باقری). تهران: خانقاه احمدی.
  88. میبدى، احمد بن محمد. (1371ش). کشف الأسرار و عدة الأبرار. تهران: امیرکبیر.
  89. نجم رازی، عبدالله بن محمد. (1361ش). مرصاد العباد. تهران: بنگاه‌ ترجمه‌ و نشر کتاب.
  90. نسفی، عزیزالدین بن محمد (1363ش). زبدة الحقایق. تهران: کتابخانه طهوری.
  91. نصیری، علی. (1390ش). روش‌شناسی نقد احادیث. قم: نشر وحی و خرد.
  92. نوری، حسین بن محمد. (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  93. ورّام، مسعود بن عیسی. (1410ق). تنبیه الخواطر و نزهة النواظر. قم: کتابخانه فقیه.
  94. هروی قاری، علی بن سلطان‌محمد. (بی‌تا). المصنوع فی معرفة الحدیث الموضوع، (تحقیق عبدالفتاح ابو غدة). حلب: مکتبة المطبوعات الإسلامیة.