امکان و روش بازسازی کتاب حدیثی حماد بن عثمان

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده قرآن و حدیث، دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکده قرآن و حدیث، دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی تهران، تهران، ایران

چکیده

در کتب فهارس به نگاشته‌های روایی فراوانی اشاره شده که بخش اعظم آن‌ها در طول زمان از بین رفته است. ازآن‌جاکه یکی از ملاک‌های قدما در اعتبار روایات، مصدر روایات است، وجود مصادر و منابعْ اهمیت دارد. ازاین‌رو مهم‌ترین گام در این مسیر بازسازی روشمند کتب مفقودشده است. حماد بن عثمان از فقیهان و محدثان طبقه دوم اصحاب اجماع است که کتاب وی مرجع بسیاری از کتب حدیثی شیعه از جمله کتب اربعه و منشأ صدور فتوا در اعصار گذشته تاکنون بوده است. این اثر که در فهرست شیخ طوسی با عنوان «کتاب» آمده است تا زمان ابن‌طاووس وجود داشته و او از آن با عنوان «اصل» یاد کرده است. لذا محتمل است بازسازی کتاب با احیای اصلی از اصول اولیه همراه باشد. در پژوهش حاضر که به روش فهرستی به بازسازی کتاب حماد برآمده است، مشخص گردید اصطلاح کتاب برای روایات حماد در فهرست شیخ طوسی عنوان عامی است که شامل اصل هم می‌شود. به‌علاوه، بنابه شواهد به‌دست‌آمده تعدادی کتب حدیثی مانند کتاب صلاه، کتاب زکات و غیره نیز برای حماد تأیید می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The feasibility and Methodology of Rebuilding the Hadith Compilation of Ḥammād ibn ʿUthmān

نویسندگان [English]

  • Atefeh Zarsazan Khorasani 1
  • Marzieh Quddousi 2
1 Corresponding Author, Associate Professor, Department of Quranic and Hadith Sciences, Faculty of Quranic and Hadith, International University of Islamic Denominations, Tehran, Iran
2 PhD student in Quranic and Hadith Sciences, Faculty of Quranic and Hadith, International University of Islamic Denominations, Tehran, Iran
چکیده [English]

In bibliographic catalogues (kutub al-fahāris), extensive Hadith compilations have been referenced, the major portion of which have been lost over time. Given that one of the criteria utilized by early scholars for the validation of Traditions is the source (maṣdar) of those narrations, the existence of these primary sources and references is crucial. Therefore, the most essential step is the methodological reconstruction of the lost works. Ḥammād  ibn ʿUthmān, recognized as a jurist and Traditionist of the second generation of the Companions of Consensus (Aṣhāb al-Ijmāʿ), produced a book which has served as a reference for numerous Shi’a Hadith compilations, including the Kutub al-Arbaʿah (The Four Canonical Shia Hadith Collections), and having been the source for issuing legal rulings from past eras up to the present. This specific work, designated merely as "Kitāb" (Book) in the Fihrist of Shaykh al-Ṭūsī, was extant until the time of Ibn al-Ṭāwūs, who referred to it as an "Aṣl" (original source). Consequently, the reconstruction of the Kitāb is likely to be accompanied by the revival of one of the original Uṣūl. This research, employing bibliographic methodology to reconstruct Ḥammād ’s compilation, has determined that the term "Kitāb" for Ḥammād ’s Traditions in Shaykh Ṭūsī’s Fihrist is a general designation that encompasses the Aṣl. Furthermore, having analyzed the accumulated evidence, the attribution of a number of distinct narrative books—such as the Kitāb al-Ṣalāh (Book of Prayer), Kitāb al-Zakāt (Book of Alms), and others—to Ḥammād is confirmed.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ḥammād b. ʿUthmān
  • Aṣl
  • Kitāb
  • Methodology of Book Reconstruction
  1. قرآن کریم
  2. ابن‌بابویه، علی بن حسین. (1404ق). الإمامة و التبصرة من الحیرة. قم: مدرسة الإمام المهدی(عج).
  3. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1415ق). المقنع. قم: مؤسسة الإمام المهدی(عج).
  4. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1385ش). علل الشرایع. قم: کتابفروشی داوری.
  5. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1398ق). التوحید. قم: جامعه مدرسین.
  6. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1406ق). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال. قم: دار الشریف الرضی.
  7. ابن‌بابویه، محمد بن علی . (1413ق). من لا یحضره الفقیه. قم: جامعه مدرسین.
  8. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1403ق). معانی الأخبار. قم: جامعه مدرسین.
  9. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1395ق). کمال الدین و تمام النعمه. تهران: اسلامیه.
  10. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1362ش). الخصال. قم: جامعه مدرسین.
  11. ابن‌بابویه، محمد بن علی. (1376ش). الأمالی. تهران: کتابچی.
  12. ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی. (1380ق). معالم العلماء. نجف: المطبعة الحیدریه.
  13. ابن‌طاووس، علی بن موسی. (بی تا). الملاحم و الفتن، یا فتنه و آشوبهاى آخر الزمان‏. تهران: اسلامیه.
  14. ابن‌قولویه، جعفر بن محمد. (1356ش). کامل الزیارات. نجف اشرف: دار المرتضویه.
  15. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن. (1403ق). الذریعة الی تصانیف الشیعه. بیروت: دار الأضواء.
  16. باقرتاش، سلیمه. (1386ش). «بررسی نقش و جایگاه اصحاب اجماع در حدیث شیعه». پایان نامه کارشناسی ارشد، مجید معارف، قم: دانشکده اصول الدین.
  17. بحرالعلوم، محمدمهدی. (1363ش). رجال معروف به الفوائد الرجالیه. تهران: مکتبة الصادق.
  18. پهلوان، منصور؛ طارمی راد، حسن؛ و سهیلی، محمدحسین. (1396ش). بازسازی کتاب الحج معاویة بن عمار و ارزیابی طرق روایت آن با تأکید بر احادیث زیارت. پژوهش‌های قرآن و حدیث،50(1)، 33- https://doi.org/10.22059/jqst.2017.211536.668689
  19. جعفریان، رسول. (1379ش). موارد پژوهی و بازسازی متون مفقوده. آیینه پژوهش، 11(63)، 2-
  20. حلی، حسن بن یوسف. (1411ق). رجال العلامة الحلی. نجف اشرف: دار الذخائر.
  21. حمیری، عبدالله بن جعفر. (1413ق). قرب الإسناد. قم: مؤسسة آل البیت(ع).
  22. خویی، سید ابوالقاسم. (بی‌تا). معجم رجال الحدیث. بیروت: بی‌نا.
  23. راد، علی؛ حسینی، علیرضا و جمالی، مرضیه. (1392ش). بازیابی روایات التفسیر علی بن حمزه بطائنی. حدیث اندیشه، 8(16)، 187-
  24. زرسازان، عاطفه؛ معارف، مجید، و قدوسی، مرضیه. (1403ش). الگویابی اسناد کلینی به روایات تفسیری حماد بن عثمان. مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، 30(79) ،124-143، https://sanad.iau.ir/Journal/qhs/Issue/53231
  25. بهایی، محمد بن حسین. (1429ق). مشرق الشمسین و إکسیر السعادتین، (تحقیق مهدی الرجائی). مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
  26. شیرازی، سید رضا و ملکی، محمود. (1400ش). ارزیابی حدیث به روش «تحلیل فهرستی»؛ دیدگاه‌ها و مبانی. مطالعات قرآن و حدیث، 15(2)، 25- https://doi.org/10.30497/qhs.2021.241215.3340
  27. صفار، محمد بن حسن. (1404ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد(ص). قم: مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
  28. طباطبایی، کاظم. (1377ش). مسندنویسی در تاریخ حدیث. قم: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی.
  29. طبری، محمد بن جریر بن رستم. (1413ق). دلائل الإمامة. قم: بعث.
  30. طریحی، فخرالدین. (1374ش). جامع ‌المقال فیما یتعلق بأحوال الحدیث و الرجال، (چاپ محمدکاظم طریحی). تهران: بی‌نا.
  31. طوسی، محمد بن حسن. (1407ق). تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  32. طوسی، محمد بن حسن. (1411ق). الغیبه. قم: دار المعارف الإسلامیة.
  33. طوسی، محمد بن حسن. (1390ق). الاستبصار فیما اختلف من الأخبار. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
  34. طوسی، محمد بن حسن. (1414ق). الأمالی. قم: دار الثقافة.
  35. طوسی، محمد بن حسن. (1407ق). الخلاف فی الأحکام. قم: جامعه مدرسین.
  36. طوسی، محمد بن حسن. (1373ش). رجال الطوسی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  37. طوسی، محمد بن حسن. (1420ق). فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول. قم: مکتبة المحقق الطباطبائی.
  38. طوسی، محمد بن حسن. (1387ق). المبسوط فی فقه الإمامیه. تهران: المکتبة المرتضویة.
  39. العبد، محمد. (1391ش). پژوهشی در ساختار معناشناسی قرآن، (مترجم: رقیه رستم‌پور ملکی). تهران: امیرکبیر.
  40. عمادی حائری، محمد. (1388ش). بازسازی متون کهن حدیث شیعه: روش، نمونه، تحلیل. تهران: مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
  41. قمی، علی بن ابراهیم. (1404ق). تفسیر قمی. قم: دار الکتاب.
  42. کاظمی، محمدامین بن محمدعلی. (1405ق). هدایة المحدثین إلی طریقة المحمدین، (چاپ مهدی رجایی). قم: بی‌نا.
  43. کشی، محمد بن عمر. (1363ش). اختیار معرفه الرجال. قم: مؤسسة آل البیت (ع).
  44. کلینی، محمد بن یعقوب. (1407ق). الکافی. قم: دار الکتب الإسلامیة.
  45. مامقانی، عبدالله. (1369ش). تلخیص مقباس الهدایة. تهران: صدوق.
  46. محمدی ری‌شهری، محمد. (1397ش). شناخت‌نامه حدیث. قم: دار الحدیث.
  47. مختاری، عبدالله و امیر بارانی بیرانوند. (1399ش). بررسی وثاقت اصحاب اجماع. رهیافت‌های نوین در مطالعات اسلامی، 4(3)، 51-
  48. مددی، سید احمد. (1393ش). نگاهی به دریا. قم: کتابشناسی شیعه.
  49. مدرسی طباطبایی، سیدحسن. (1386ش). میراث مکتوب شیعه از قرن نخستین هجری، (ترجمه سید علی قرایی). قم: مورخ.
  50. مدیرشانه‌چی، کاظم. (1382ش). تاریخ حدیث. تهران: سمت .
  51. مردانی، محمد. (1393ش). مبانی و روش‌های بازیابی متون حدیثی کهن در سایه بازیابی کتاب زید بن وهب. تحقیقات علوم قرآن و حدیث، 11(1)، 147- https://doi.org/10.22051/tqh.2014.922
  52. معارف، مجید. (1387ش). مباحثی در تاریخ حدیث. تهران: نبأ.
  53. معارف، مجید و رضا قربانی زرین. (1388ش). مشایخ اجازه در اسناد کافی، علوم حدیث، (51)، 83-68
  54. مفید، محمد بن محمد. (1413ق). الاختصاص. قم: المؤتمر العالمی الالفیة الشیخ المفید.
  55. مفید، محمد بن محمد. (1413ق). جوابات أهل الموصل فی العدد و الرؤیه. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید(ره)
  56. مفید، محمد بن محمد . (1413ق). المزار. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید(ره)
  57. مفید، محمد بن محمد. (1413ق). المقنعه. قم: کنگره شیخ مفید(ره).
  58. مفید، محمد بن محمد. (1413ق). الأمالی. قم: کنگره شیخ مفید(ره).
  59. موحدی، محمدعلی. (1400ش). «بازسازیِ تک‌نگاریهای مهدوی عصر حضور در جهت تحلیل محتوای آموزه غَیبَت». رساله دکتری، محمد کاظم رحمان ستایش، کلام، دانشکده الهیات، دانشگاه قم.
  60. نجاشی، احمد بن علی. (1365ش). رجال النجاشی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
  61. نعمانی، محمد بن ابراهیم(ابن ابی زینب). (1397ق). الغیبة للنعمانی. تهران: نشر صدوق.
  62. نوری، حسین. (1408ق). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. قم: مؤسسة آل البیت(ع).